Opracowała: Sylwia Malinowska
Pojęcie lateralizacji określa zjawisko przewagi funkcjonalnej jednego z występujących w parach narządu ruchu lub organu zmysłu, związane z dominacją prawej lub lewej półkuli mózgowej.[1] Większość szlaków nerwowych, łączących narządy ruchu i organy zmysłów z mózgiem, krzyżuje się i prowadzi do jego przeciwnej półkuli. Całkowicie skrzyżowane są drogi ruchowe i czuciowe. Oznacza to, że za ruchy i czucie prawej strony ciała odpowiada półkula lewa i analogicznie, za czynności lewej strony, półkula prawa.
Prawidłowy przebieg procesu lateralizacji zależy od stanu dojrzałości tkanki mózgowej. Proces ten postępuje równolegle do dojrzewania centralnego układu nerwowego.[2]
Zwykle rozpoczyna się już w wieku niemowlęcym. Z końcem tego okresu zazwyczaj jedna z rąk osiąga przewagę funkcjonalną. W okresie przedszkolnym zaznacza się dominacja ręki, ucha i pola widzenia. Dominacja czynności ruchowych ustala się do 6 roku życia. Od 7 roku wzrasta przewaga powierzchni lewej półkuli mózgu, sprzyjająca ustaleniu się lateralizacji prawostronnej, to znaczy dominacji funkcjonalnej narządów i organów znajdujących się po prawej stronie ciała. Ostatecznie proces kończy się na przełomie młodszego i starszego wieku szkolnego. Pełną dojrzałość anatomiczną i fizjologiczną układ nerwowy człowieka osiąga w wieku około 20 lat.
Wyraźnie ustalona lateralizacja określana jest jako jednorodna. Lateralizacja niejednorodna może mieć postać skrzyżowanej, gdy np. wyraźna praworostronność współwystępuje z lewoocznością lub lewonożnością, bądź nieustalonej, gdy brak jest wyraźnej dominacji. W tym drugim przypadku ma miejsce oburęczność, obunożność, obuoczność itp.
Prawidłowy rozwój lateralizacji ma istotne znaczenie dla właściwego rozwoju ruchowego, intelektualnego i emocjonalnego. Zaburzenia, które mogą w jego przypadku wystąpić dotyczą: tempa rozwoju, modelu oraz podłoża neurofizjologicznego.
Za nieprawidłową uznaje się lateralizację nieustaloną po 10 roku życia. Dzieci, u których dojrzewanie w zakresie stronności ruchowej jest opóźnione, zwykle cierpią również z powodu opóźnienia rozwoju ruchowego i napotykają liczne trudności w nauce.
Z opóźnieniem wiążą się także zaburzenia orientacji przestrzennej. Brak dominacji utrudnia poznanie pojęć lewej i prawej strony. Dziecko nie potrafi wskazać prawej ręki, nogi, oka itp.
Ukształtowanie się niewłaściwego modelu lateralizacji prowadzi do pojawienia się znacznych trudności w nauce czytania i pisania. Występują one przede wszystkim u uczniów z lateralizacją nieustaloną oraz lewostronnych. [3]
W przypadku lateralizacji skrzyżowanej trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania ze sobą poszczególnych kończyn i narządów percepcyjnych organów parzystych. Szczególnie uciążliwy jest brak właściwej koordynacji wzrokowo-ruchowej. Ujawnia się podczas czytania, pisania i rysowania. Przy czytaniu występują zmiany wiodącej roli oczu. Powoduje to opuszczanie sylab, wyrazów, a także zmianę kolejności liter. Ponadto zauważalne są zaburzenia orientacji kierunkowej, np. mylenie liter o odwrotnym kształcie, odwracanie kształtów liter i cyfr, czyli inwersja statyczna[4] oraz przestawianie kolejności liter i cyfr, czyli inwersja dynamiczna. Efektem jest chaotyczne pismo, w którym występują lustrzanie odbite litery, zmieniona kolejność liter w sylabach i sylab w wyrazach.
W obszarze lateralizacji nieustalonej wyróżnia się dwie grupy: obustronność pierwotną i wtórną. Obustronność pierwotną charakteryzuje zwykle niska sprawność motoryczna, zarówno w zakresie szybkości i precyzji, jak i wzajemnego współdziałania ruchów. Jest najmniej korzystnym modelem stronności. Właściwa organizacja ruchów wymaga bowiem zróżnicowania roli ręki prawej i lewej podczas wykonywania czynności. U dzieci obustronnych występuje brak dominacji bądź jej konflikt, jeżeli wymuszone jest przeuczenie na rękę prawą. Sprawność motoryczna w przypadku oburęczności pierwotnej jest znacznie niższa niż u dziecka silnie zlateralizowanego. Ponadto występują opóźnienia rozwoju ruchowego. W efekcie, u dzieci z obustronnością pierwotną, pojawiają się znaczne trudności w czytaniu, pisaniu i wykonywaniu czynności wymagających manualnej precyzji.
Oburęczność wtórna wynika natomiast z wieloletniego treningu ręki niedominującej, podejmowanego przez osoby wykonujące zawód wymagający podobnej precyzji obu rąk, np. pianistów, chirurgów itp. Podjęcie takiego treningu po 9 roku życia nie powinno powodować trudności w nauce. Zaburzenia przebiegu procesów lateralizacji, polegające na mieszanej dominacji, Orton określił terminem strephosymbolią.[5]
Lewostronność, czyli także leworęczność nie jest odchyleniem od normy w sensie klinicznym. Podstawową trudność z nią związaną stanowi natomiast nauka pisania. Pismo dostosowane jest bowiem do prawej ręki. Dzieci leworęczne pisząc, zasłaniają sobie tekst oraz mają trudności z właściwym ułożeniem ręki. Wpływa to na poziom graficzny ich pisma. Ponadto zwykle czynność tą wykonują wolniej niż pozostali i nie nadążają za resztą grupy.
Oprócz powyższych trudności, u dzieci pierwotnie obustronnych i z patologiczną leworęcznością mogą występować zaburzenia orientacji w lewej i prawej stronie schematu ciała i przestrzeni. Mają również trudności z orientowaniem w przestrzeni kształtów i figur geometrycznych. Szczególny problem sprawia odtwarzanie kształtów asymetrycznych, a więc takich, w których strony prawa i lewa różnią się od siebie.
Zaburzenia lateralizacji, poza bezpośrednimi trudnościami w opanowaniu materiału, mogą wywoływać równie istotne negatywne następstwa psychologiczne. Dziecko może utracić wiarę w siebie, jego osobowość może ulec deformacji. Szczególne znaczenie może tu mieć niekorzystne w młodszym wieku szkolnym poczucie odmienności i konieczność dostosowania się do obowiązujących w społeczności standardów. Wrażenie takie bardzo często podtrzymywane jest przez rodziców pragnących przełamania wykształconego u dziecka modelu lateralizacji poprzez wymuszone ćwiczenie prawej ręki. Do pewnego stopnia, z uwagi chociażby na dostosowanie pisma do prawej ręki, są to działania słuszne. W przypadku, gdy lateralizacja lewostronna jest jednak silna nie należy przeciwdziałać, a wręcz przeciwnie, utrwalać dziecko w przekonaniu, że jego umiejętności nie są gorsze od pozostałych. Dobrze obrazuje ten pogląd zasada przytoczona przez R. Zazzo: „Ogólnie przyjętą zasadą jest dążenie do dopomożenia dziecku w osiągnięciu prawidłowej lateralizacji. Jeżeli lateralizacja jest niezdecydowana lub też nieznacznie lewostronna, należy dziecko przyuczać do praworęczności. Ale – w przypadku najmniejszych choćby zaburzeń – należy naukę przerwać lub też ewentualnie powrócić do lateralizacji lewostronnej po zasięgnięciu opinii specjalisty.”[6]
[1] Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi mającymi trudności w nauce czytania i pisania, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, s. 115
[2] Bogdanowicz M., Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1998, s. 36
[3] Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi mającymi trudności w nauce czytania i pisania, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001, s. 117
[4] Bogdanowicz M., Leworęczność u dzieci, WSiP, Warszawa 1998, s. 88
[5] Brejnak, Dysleksja w teorii i praktyce, Warszawski Oddział Polskiego Towarzystwa Dysleksji Oddział Terenowy nr 1, Warszawa 1999
[6] Zazzo R., Rozważania dotyczące zagadnienia lateralizacji oraz próby do jej określania, WSiP, Warszawa 1998, s. 8
